Ayrıca makam, doğu müziğinin temel özelliğidir. bu açıdan bakıldığında özellikle orta asya’da ve daha sonrada orta doğu ve kuzey hindistan’da çok etkili olmuştur. osmanlı imparatorluğu ile birlikte yaygınlık alanını genişletmiş ve balkanlara, kuzey afrika ve avrupa’ya kadar müziklerde etkileşim yaratmıştır. bu bakımdan doğunun ses sistemleri ve buna göre makamların açıklanması için yazılmış teoriler doğu müziği için çok önemlidir. ayrıca bu teorilerin ve icraların analizleri makamların detaylı olarak icrası ve açıklamasında çok önem taşıyan unsurlardandır. bu dersin genel amacı klasik türk müziği ses sistemlerini tarih içinde tanıyıp, makamları bu sistemler içinde değerlendirmek ve ayrıca bu eserleri uygulayarak, örneklemeli olarak öğrenciyi bilgilendirmek, çeşitli dönemlerde bestelenmiş dini ve din dışı eserlerin ortak kimliklerini belirleyen tür ve biçim yapıları, tipleri, çeşitleri ve ayrıca bunlara dayalı müzikal örnekleri tanıtmaktır.
Ne yazık ki çağdaş-klasik batı müziğinde ve caz'da kullanılan modlarla karıştırılan, aslında kurallar bakımından bu öncekilerden daha da gelişmiş, doğu müziğinin ana bileşenleri... bir mod sesler ve arıza işaretleriyle dile getirilebilecek bir 'yapı'yken, makam başlı başına bir 'tekilliktir' (singularity)... makam sesler ve arızalarından oluşmaz, çünkü doğu müziğinde arızalı ses yoktur, karakteri kendine has sesler vardır... bu yüzden fa yerine acem, fa diyez yerine evc denir, çünkü bu sesler rölatif değil, mutlaktır... bu gibi seslerin farklı kombinasyonları farklı 'diziler' (işte buna mod denebilir) oluşturur... makamlarsa bu dizilerin birbirine eklenmesi ve 'seyir' kuralları (yani sesler arasında dolaşma kuralları) sayesinde bireyleşir (individualize) ya da şahsiyet kazanır...
Türk Musıkîsinde de batı müziğinde olduğu gibi tam ikili aralık dokuz komadan meydana gelmiştir. dokuz koma olan tam ikili aralık evvelki sesten bir sonraki sese doğru birinci, dördüncü, beşinci, sekizinci ve dokuzuncu komalardan bölünmüştür. bu bölünmeler, önceki sesten sonraki sese doğru diyezlerle, sonraki sesten evvelki sese doğru ise bemollerle gösterilmiştir. bu diyez ve bemollerin kendilerine göre harfleri , işaretleri ve şekilleri vardır. işte türk musıkîsinde tam ikili aralığın bu şekilde bölünmesiyle bir sekizli (oktav) içerisinde yirmidört eşit olmayan (gayrı müsavi) ses meydana gelmiştir. ayrıca bu sesler (ikili aralıklar) muhtelif şekilde birbirleriyle birleşerek türk musıkîsinin esasını teşkil eden tam dörtlü ve tam beşlileri meydana getirir. tam dörtlü ve tam beşliler de birbirleriyle birleşerek makam dizilerini, bu makam dizileri de çeşitli şekiller alarak türk müziğindeki makamları meydana getirmişlerdir.
Batı müziğindeki dizi veya mod kavramlarının türk müziğindeki karşılığı sayılabilecek terim."türk sanat musikisi"nde görünüşte 500'ün üzerinde makam olmasına karşılık aslında bunlar aynı dizilerin başka perdelere göçürtülmesinden başka bir şey değildir. yani bu 500 makamın çoğu balondur. sanaldır. hatta iddaa ediyorum bir allahın kulu çıkıp 500 makam sayamaz. onu geçtim onun yarısı kadar makamdan eser gösteremez.sadece basit makamları bile incelersek temelde birkaç şişirmeye rastlayabiliriz.örneğin hüseyni ve muhayyer makamları; aralarındaki "en büyük fark", birinin inici diğerinin inici-çıkıcı yapıda olmasıdır. elbette diğer küçük geçki ve kalışlarda değişiklikler olabilir ama bu apayrı bir makamın ortaya çıkmasına sebep olacak kadar fark yaratmaz.tabi bir de hicaz ailesi denen bir olay var: bu hicaz ailesinden kasıt; uzzal, humayun, zirgüle(ya da zirgüleli hicaz) ve hicazdır. bütün bu sayılanlar ayrı bir makam olarak görülmektedir. fakat büyük formlu eserler incelendiğinde bu aileden hangisi ile bestelenmiş olursa olsun diğerlerine mutlaka geçiş yapıldığı görülür.(bu olgu taksimler için de geçerlidir.) nedeni; hicaz ailesi makamlarının hepsinin dügah kararlı ve alt dörtlü-beşlilerinin aynı olmasıdır. üste getirilen dörtlü-beşli aslında bir makam içinde yapılan asma kalışlar olarak da değerlendirilebilinir. sonuç olarak 4 makamdan oluşan hicaz ailesi aslında tek makamın geçkilerinin ayrı ayrı dizileştirilme çabasından başka birşey değildir.bütün bu makam kalabalığının sebebi paradır elbette. bir "sanatkar" bir makam bulduğunda bununla ilgili 3-4 eser yapar ve padişah huzurunda icra eder. karşılığında da ya keseyle altın ya da toprak alır. eh bütün padişahlarımızın da musikişinas olmadığı ortada...makamsallık müziğimize bir taraftan renk katarken diğer taraftan da teorik olarak büyük imkansızlıklar doğurmaktadır.bu yüzden diyorum ki; "gözünü sevdiğim avrupa müziği... temelde 2 diziyle hallediyosun bütün işi valla'' :)
TÜRK MÜZİĞİ MAKAMLARI HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Donanım : Anahtardan sonraki bölgeye verilen ad.
Koma : Tabiatta duyduğumuz en küçük ses aralığı
Makamlar :
A-Basit Makamlar :
1-Rast Makamı :
Durağı = Rast Perdesi
Güçlüsü = Neva Perdesi
Seyri = Çıkıcı
Yedeni = Irak Perdesi
Donanım = Segah(Si )ve Eviç(Fa#)
Dizisi = Rast perdesinde Rast 5'lisine Neva perdesinde Rast 4'lüsünün eklenmesiyle olusur.
Seyri = Seyre Rast perdesinde baslar. Rast 5'lisinin ve Yegehtaki Rast 4'lusününseslerinde dolaştıktan sonra Neva perdesinde Geçici olarak yarım karar yapılır. Nevadaki Rast 4'lüsü ve daha az olarak Gerdaniye üzerindeki Rast 5'lisinin inici nağmelerde Eviç perdesi yerine Acem perdesi kullanılır. Bu durumda Neva üzerindeki Rast çesnisi Buselik çesnisine donüşür.Rast 5'lisine Nevada Buselik 4'lüsü eklenmesiyle oluşan dizi Acemli Rast adını alır. Seyir esnasında Rast'ta Rast, Segahta Segah, Dügahta Uşşakli asma kalışlar yapılır. Kararsa çoğu zaman yedenli olur.
Rasta Örnek Seyir
2-Uşşak Makamı :Durağı = Dügah Perdesi
Güçlü = Neva Perdesi
Seyri = Çıkıcı
Yedeni = Rast Perdesi
Donanım = Segah perdesi (Si )
Dizisi = Dügah perdesi üzrindeki Uşşak 4'lüsüne Neva perdesinde Buselik 5'lisinineklenmesi ile oluşur
Seyri = (Çıkıcı bir makam olduğu için durak veya civaından seyre başlar. Genelde genişleme bölgesinde olan Yegah'ta Rast 5'lisini gösterir. Uşşak 4'lüsü seslerinde dolaştıktan sonra,Neva perdesinde yanm karar yapılır. Daha sonra Neva perdesi üzerindeki Buselik 5'lisi gösterilir. Çargahta-çargahlı, Segahta-Segahlı, Dügahta-Uşşak ve Rastta-Rastlı asma kalışlar gösterir.Tekrar diziyi oluşturan seslerde dolaşılarak Dügahi izerindeki Uşşak 4'lüsiiyle karar verilir.
Not= Uşşak'ın 1 tanini altında Rast, Kurdi'nin 1 tanini altında Buselik Buselik'in 1 taninialtında Çargah dizisi vardır.
Uşşak Örnek Seyir:
3-Beyati Makamı :
Durağı = Dügah Perdesi
Güçlü = Neva Perdesi
Seyri = Çıkıcı-Inici
Yedeni = Rast Perdesi
Donanım= Segah Perdesi
Dizisi = Dügahta Uşşak 4'lüsüne Neva perdesinde Buselik 5'lisinin eklenmesiyle oluşur.
Seyri = Güçlü veya civanndan seyre başlar. Nevada-Buselik Dügahta-Uşşak gösterir.Neva Perdesinde yarım karar yapar. Çargahta-çargahlı, Nevada-Hicazlı,Çargahta-Nikrizli, Gerdaniyede-Buselikli asma kalışlar gösterir.
Not-1 = (Çıkıcı seyirler pest bölgede genişleme gösterir. İnici seyirler tiz bolgede genişleme gösterir. İnici-çıkıcı seyirler hem pest bolgede hemde tiz bolgede genişleme gösterir.
Not-2 = Nerde bir Hicaz varsa 1 tanini altmda mutlaka Nikriz 5'lisi vardır.
4-Buselik Makamı :
Durağı = Dügah Perdesi
Güçlü = Hüseyni Perdesi
Seyri = Çıkıcı-İnici
Yedeni = Nim Zirgüle Perdesi
Donanım = ---
Dizisi = Dügahta Buselik 5'lisine Hüseynide Kürdi 4'lüsünün eklenmesiyle oluşur.
Seyri = Genellikle Rast perdesi üzerinde Çargahla baslanır. Dügah perdesinde yedenlikaldıktan sonra güçlü belirtilir. Güçlü olan Hüseyni perdesi üzerindeki Kürdi, Hicaz veUşşak 4'lüleri gosterilerek yatım karar yapılır. Nevada Hicaz ve Ç'argahta Nikrizçeşnileriyle asma kalışlar görülür. Buselik makamı dizisine donülür ve yedenli tam kararyapılır.
Buselik'e Örnek Seyir :
5-Hüseyni Makamı :
Durağı =Dügah Perdesi
Güçlü =Hüseyni Perdesi
Seyri =Cıkıcı-Inıcı
Yedeni =Rast Perdesi
Donanım = Segah(Si )ve Eviç(Fa#)
Dizisi =Dügahta Hüseyni 5'lisine Hüseyni'de Uşşak 4'lüsünün eklenmesiyle oluşur.
Seyri = Güçlü veya civarında seyre başlar. Dügah Hüseyni, Hüseyni Muhayyer atlamaları sıkça yapılarak diziyi oluşturan 4'lü ve 5'lilerde dolaşılarak Hüseyni'de yarım karar yapılır.Dügahta-Hüseyni, Çargahta-Cargah, Muhayyerde-Hüseyni ve Buselik, Hüseynide-Kürdi yapıldıktan sonra tekrar diziye dönülüp tam karar yapılır.
Hüseyni'ye Örnek Seyir :
6-Muhayyer Makamı :
Durağı = Dügah Perdesi
Güçlü = İnici seyir özelliği gösterdiğinden güçlü 1. derecede Muhayyer 2.derecede Hüseyni'dir
Seyri = Inici
Yedeni = Rast Perdesi
Donanım =Segah(Si)ve Eviç(Fa#)Dizisi = Dügahta Hüseyni 5'lisine Hüseyni'de Uşşak 4'lüsünün eklenmesiyle oluşur.
Seyri = Inici seyir özelliği olduğu için tiz durak (Muhayyer) veya civarında seyre başlar.Muhayyerde Buselikli ve Hüseynili kalışlar yapar. Hüseyni de yarım kararlı kalış yaptıktan sonra Nevada-Rastlı, Hüseyni'de-Uşşaklı,Çargahta-Cargah, Segahta-Segahlı ve Dügahta Hüseyni'li tam karar yapar.
Muhayyer'e Ornek Seyir :
7-Neva Makamı :
8-Tahir Makamı :
3-Hicaz Uzzâl Makamı :
4-Zirgüleli Hicaz Makamı :
